Virus bronzavosti paradajza (Tomato spotted wilt orthotospovirus, TSWV)

Veliki broj biljnih virusa je zabeležen kao prouzrokovač virusnih oboljenja paradajza. Paradajz je domaćin oko 146 vrsta virusa, ali samo nekoliko njih izaziva značajne ekonomske štete koje pojedinih godina mogu potpuno da unište proizvodnju paradajza bilo u plasteniku ili na otvorenom. Gubici u proizvodnji paradajza variraju u zavisnosti od više faktora: osobine virusa kao prouzrokovača, soja virusa, sorte paradajza, starosti biljke, vremenskih uslova i prisustva drugih patogena. Stepen zaraženosti useva paradajza varira i može se kretati od 5-90%. U zaštićenom prostoru pretežno se javljaju virusi koji se prenose mehanički, dok na otvorenom virusi koji se prenose vektorima odnosno lisnim vašima i drugim insektima. Među ekonomski najznačajnije viruse paradajza ubraja se i virus bronzavosti paradajza (Tomato spotted wilt orthotospovirus, TSWV).

TSWV je opšte rasprostranjen virus, prisutan je mnogim delovima sveta. Prvi podaci o prisustvu ovog virusa na paradajzu u Srbiji potiču iz 1980. godine. U poslednjih dvadesetak godina ovaj virus dobija na značaju zbog širenja svog najznačajnijeg vektora (kalifornijski cvetni trips – Frankiniella occidentalis). Prisutan je u svim regionima gajenja paradajza našoj zemlji ali usled velikog ekonomskog značaja virus bronzavosti paradajza se nalazi na EPPO A2 i na IA deo II listi karantinskih štetnih organizama Republike Srbije. Jedan je od deset ekonomski najvažnijih virusa, štetnost ovog virusa se ogleda u tome što plodovi gube upotrebnu i tržišnu vrednost. Ubraja se u grupu virusa sa najširim krugom domaćina (oko 1300 biljnih vrsta iz 95 familija). Najznačajniji domaćini virusa pored paradajza su i paprika, plavi patlidžan, salata, duvan, tikva, bundeva, krastavac, lubenica, krompir kao i mnogobrojne korovske i ukrasne biljke.

Simptomi oboljenja se mogu javiti na lišću, peteljkama, stablu i plodovima. Na mladom lišću se uočavaju sitne, tamnosmeđe pege i zadebljavanje nerava, lišće je uvijeno i naborano. Tipičan simptom je bronzavost lišća odnosno veliki broj sitnih, tamnih nektotičnih pega koje lišću daju bronzast izgled. Na peteljkama i stablu dolazi do nekroze, biljka izumire. Na plodovima se  takođe ispoljavaju karakteristični simptomi. Na mladim zelenim plodovima prisutni su nekrotični prstenovi i šare, i nepravilnog su oblika. Na zrelim plodovima javljaju se koncentrične prstenaste pege, šarenilo plodova, ovakvi plodovi neravnomerno sazrevaju i samim tim gube tržišnu vrednost.

Prenošenje i održavanje virusa. Dva osnovna načina širenja ovog virusa u prirodi su prenošenje vektorima i prenošenje zaraženim biljnim materijalom, TSWV prenosi veći broj tripsa, a najznačajniji vektori pored kalifornijskog cvetnog tripsa su i pamukov, duvanov i lukov trips. Virus se prenosi tripsima na perzistentan propagativni način. Virus usvaja larva prvog stupnja prilikom ishrane na zaraženoj biljci, a prenose ga larve drugog stupnja i imaga. U povoljnim uslovima kada dolazi do porasta populacije tripsa, bronzavost paradajza se javlja u štetnim razmerama. Takođe se širi i putem međunarodne trgovine sadnim materijalom (rasad). Ne prenosi se semenom biljaka domaćina.

Kontrola virusa je bazirana na primenu preventrivnih mera i na suzbijanje vektora. Preporučuju se sledeće mere:

1. Kontrola biljaka koje se unose u plastenik, treba pregledati biljke na prisustvo tripsa (oštećenja od trispa) i virusa (simptomi karakteristični za ovaj virus).
2. Prostorna izolacija proizvodnje rasada paradajza od rasada drugih biljaka.
3. Uništavanje korova u plasteniku/stakleniku i oko plastenika/staklenika.
4. Uništavanje zaraženih biljaka, biljke sa simptomima bolesti treba ukloniti iz plastenika/staklenika.
5. Kontrola tripsa (praćenje populacije tripsa lepljivim klopkama ili indikator biljkama; postavljanje insekatskih mreža na sve otvore staklenika/plastenika; aluminijumska folija – srebrnkasti, metalik materijali reflektuju svetlost kojom odbijaju tripse; hemijska kontrola tripsa insekticidima; biološke mere borbe – u svetu se primenjuju ove mere borbe korišćenjem predatorskih insekata i grinja;
6. Otporne sorte, međutim utvrđeno je da je ovaj virus za veoma kratko vreme prevazišao otpornost paradajza;
7. Plodored.